चंगळवाद?

दोन पांढरे शर्ट्स, दोन खाकी हाफ पॅंट्स आणि एक  किंवा फार तर दोन एक्स्ट्रॉ वेगळ्या रंगाचे हाफ पॅंट शर्ट्स.. एक स्लिपरचा जोड, इतकं असलं की आमचं वर्ष निघून जायचं. बेसिक रिक्वायरमेंट्सच कमी होत्या- इतकं असलं की बास…. लै झालं!! असं वाटायचं.इतर सगळ्य़ा मुलांकडे पण एवढंच असायचं.. त्यामुळे कॉम्प्लेक्स वगैरे कधीच आला नाही.

आहे तेवढ्या गोष्टीत आनंदी रहावं ही शिकवण!! सकाळी एकदा अंघोळ करुन खाकी चड्डी ( हाफ पॅंट म्हणायला कसं तरी वाटतंय) आणि पांढरा शर्ट ( त्याला पांढरा म्हणायचं का? कारण त्याचा रंग शेवटी पिंगट व्हायचा) अंगावर चढवला, की तो एकदम दुसऱ्या दिवशी आंघॊळीच्या वेळेसच अंगावरून उतरवला जायचा. घरी आल्यावर कपडे बदलणं वगैरे लक्झुरी नव्हती . घरी आलो की सरळ दप्तर ( स्कुल बॅग नाही) कोपऱ्यात फेकलं की आम्ही खेळायला जायला मोकळॆ!!!

तसंही त्या काळचे दिवसच थोडे वेगळे होते. पैसा हा नेहेमी साठवून ठेवायचा म्हणजे अडीअडचणीला उपयोगी पडतो असं नेहेमी ऐकुन तसंच रहायची सवय लागलेली होती. शाळा सुरु झाली की पास झालेली मुलं आपली पुस्तकं शाळेत दुसऱ्या मुलांना अर्ध्या- किंवा पाव किमतीत ( त्याची – म्हणजे पुस्तकाची परिस्थिती बघून)विकायची. मला आठवतं दर वर्षी पुस्तकं अशीच घेतली जायची.  माझी पुस्तकं नेहेमीच अगदी कमी किमतीत विकली जायची, कारण म्हणजे त्यातल्या सगळ्या महापुरुषांना काढलेल्या कुंकवाच्या टिकल्या, आणि स्त्री पात्रांना काढलेल्या दाढी मिशा.. 🙂

मोठ्या भावाचे कपडे लहान झाले की ते लहान  भावाला मिळायचे. कधी कधी तर लहान भाऊ जाम वैतागायचे , की मला नेहेमीच जुने कपडे का म्हणून वापरायचे? एका घरात दोन तिन मुलं असली तर सरळ एकाच थानातून कापड आणलं जायचं. एका घरची मुलं सहज ओळखता यायची कपड्यांवरुन. एखाद्या रंगाचा शर्ट वगैरे आवडीने घ्यावा, तर नेमका त्याचा रंग धुण्यामधेच जाणार!! रंगाची क्वॉलिटी खूप खराब होती.  नवीन कपडे फक्त दिवाळीच्या वेळेस मिळायचे, किंवा कोणाचं लग्नं वगैरे असेल तरच! अंडरवेअर्स वगैरे मुलांना तर अगदी सहावी पर्यंत माहितीच नसायचे. सातवीमधे पटट्या पट़्ट्याच्या कपड्यांच्या अंडरवेअर्स शिवून घातलेल्या मला अजुनही आठवतात. आजकाल तर अगदी केजी वन पासूनच अंडरगार्मेंट्स वापरायची पद्धत आहे.

नुकताच नायलॉन ( म्हणजे पॉलिस्टरचा शोध) लागला होता. टेरेलिनचा शर्ट, त्याला इस्त्री लागत नाही म्हणून खुप पॉप्युलर झाला होता. तसेच टेरेलिनची पॅंट पण असायची. विदर्भातल्या गर्मीतही लोकं ते टेरेलिनचे कपडे घालायचे. टेरेलिनचा एक फायदा मात्र होताच, की कपड्यांचे रंग जात नसत, आणि कित्येक दिवस ते कपडे फाटत किंवा विरत पण नसत , त्यामुळे हे लवकरच मध्यमवर्गीयांमध्ये पॉप्युलर झाले.

गरीबी मुळे नाही, तर केवळ पैसा उगीच खर्च करु नये ही शिकवण असायची म्हणून घरचं काम घरीच करायची पद्धत होती.  लोणची, पापड, मसाले, सांडगे वगैरे घरीच केले जायचे उन्हाळ्यामधे. शेवया सुध्दा घरीच व्हायच्या. एक दिवस आई शेजारच्या काकूंकडे पाठवायची.. की त्यांना विचारुन ये , तुम्ही भिजवताय का पापडाचं, की मी भिजवू म्हणुन.  एकदा सगळ्या शेजाऱ्यांचा होकार आला की मग आई पापड किंवा शेवया वगैरे चं भिजवायला घ्यायची. शेवयाचे गहू कॉटनच्या साडीच्या पदराला चिकटले तर शेवया येणार.. हा ठोक ताळा अजूनही आठवतो. शेवयाच्या रव्याचा गोळा अगदी खलबत्यामधे कुटून कुटुन नरम करायची आई..

दुपारी आपापल्या घरचं सगळं आटोपून शेजारच्या  चारपाच  काकु एकत्र व्हायच्या आणि दुपारभर मग पापड, किंवा शेवया बनवणे हा कार्यक्रम चालायचा. पापड लाटतांना त्याच्या लाट्या कच्च्या खाणे , किंवा शेवया ओल्या असतांना तशाच तळून , त्यावर पिठीसाखर घालुन खाणे  मला खूप आवडायचं. लहानपणच्या काही गोष्टी अजूनही खूप मिस करतो… त्यातली ही एक!!तरी बरं, नागपुरला गेलो की आई अजुनही बरंच काही काही बनवत असते. घरच्या शेवयांची मजाच काही और असते. विकतची लोणची बेडेकर/ केप्र नकोसे वाटतात हल्ली. कितीही म्हंट्लं की बेडेकरांचं, किंवा मलाडच्या थोटॆंचं लोणचं घरच्या सारखं असतं, तरीही ते घरचं नाही याची जाणीव ते खातांना होतेच. लसुन चटणीचं पाकीट उघडुन त्यातली चटणी खायला घेतली की आईच्या हातची लोखंडी खलबत्त्यामधे कुटून केलेली चटणी आठवतेच!!! :)हॉटेलचं खाण, विकतचे पदार्थ घरी आणणं हे सगळं कमी पणाचं वाटायचं गृहीणीला.फराळाचे पदार्थ आजकाल जे बाराही महिने डब्यात असतात, ते फक्त सणावारालाच केले जायचे. शेव ,चिवडा , चकली वगैरे, कदाचित म्हणूनच त्याचं अप्रूप असायचं .

शाळेत जायला बस वगैरे काही प्रकार नव्हता. लहान गावात असल्यामुळे सायकल हेच एक महत्वाचे साधन असायचे. रिस्ट वॉच पण बहुतेक एचएमटी सोना, अविनाश वगैरे असायचं. जवळपास सगळ्याच मुलांची रहाणी सारखीच असायची , त्यामुळे कोणाला कपड्यांबद्दल कमी पणा वगैरे कधीच वाटला नाही.सायकलने गावाच्या एका कोपऱ्यापासून दुसऱ्या कोपऱ्यापर्यंत जायला फार तर २० मिनिटे लागायची.

शेअर मार्केट म्हणजे सट़्टा बाजार.. आणि तो वाईट. पैसे फक्त बॅंकेत आणि प्लॉट्स मधे गुंतवायचे. फार तर पीएफ मधे!सोनं घेणं हा पण एक सेफ इन्व्हेस्टमेंट हा कन्सेप्ट होता. बॅंकेत फिक्स डीपॉझीट एकदम सेफ समजायचे.

श्रीमंतीची व्याख्या म्हणजे घरामधे फ्रिझ, स्कुटर असणे. बाइक पेक्षा बजाज स्कुटरला जास्त किम्मत असायची . कार म्हणजे लक्झुरी !! फारच कमी लोकांच्या कडे कार असायची! सेकंडहॅंड कार जरीअसली तरी तो खूप खूप श्रीमंत समजला जायचा. माझ्या एका मित्राचे वडील होते फॉरेस्ट रेंजर. तो सातवीत असतांना पासून येझ्दी चालवायचा. बाइक सुरु करायला मोठा खिळा वापरायचा चावीच्या जागी.  त्याची बाईक पहिल्यांदा चालवली, तेंव्हा तर पाय पण खाली टेकत नव्हते. बाइक वगैरे म्हणज श्रीमंत!! नंतरच्या काळात जेंव्हा टीव्ही सुरु झाला, तेंव्हा घरात डायोनारा टिव्ही असला तरी पण श्रीमंतीचं लक्षण समजलं जायच.

आता ह्याच्याच कम्पॅरिझन मधे आजचे दिवस पाहिले तर किती बदल झालेला आहे हे पाहुन आश्चर्य वाटते. घरटी दोन तरी स्कूटर्स बाइक्स, मिड साइझ कार,मायक्रोवेव्ह,  घरामधे एलसीडी किंवा प्रोजेक्टर.. अशा वस्तु आजकाल नेसेसिटी मधे मोडतात. अगदी लहानशा झोपडी मधे पण कलर टीव्ही आणि झोपडीवर डीश टीव्हीचा ऍंटीना हा दिसतो. एक तासभर जरी टीव्ही बंद झाला तरीही वेड लागायची वेळ येते.

घराला पडदे वगैरे कधीच नसायचे. काय मुसलमानासारखे पडदे लाउन ठेवायचे घरात? असे डायलॉग तर नेहेमीच ऐकू यायचे. घराच्या दारावर स्वतः घरच्या स्त्रीने बनवलेले मण्यांच्या चिमण्य़ा, कींवा पाखरं, किंवा सरळ काचेच्या नळ्य़ा आणि मणी मिळुन केलेला पडदा तर बरेच ठिकाणी घरच्या गृहलक्ष्मी ची कलाकुसर दाखवत मोठ्या दिमाखात दारावर लटकायचा.  जर कोणी गोवा किंवा कुठे तरी समुद्रकिनारी जाउन आलेला असेल, तर त्याच्या घराला शंख शिंपल्यांचे पडदे लावलेले दिसायचे..आता ते सगळं गेलं.

पैसा फारसा नव्हताच, पण जेवढा पैसा आहे तेवढ्यातच घर चाललंच पाहिजे हा अट़्टाहास असायचा. किराणा, कपडा,  इत्यादी दुकानदार ठरलेले. याच काळात दुबईचं मार्केट खूप वाढलं होतं. भारतीय इंजिनिअर्सला आणि ब्लु कॉलर लोकांना पण (मेकॅनिक्स वगैरे)दुबई, आखाती देशात खुप मागणी वाढली. पैसा पण भरपूर मिळू लागला. भारतामधे परत आलेले हे दुबई रिटर्न लोकं मला अजूनही आठवतात. विमानतळावर मुंबईच्या गर्मी मधे थ्री पिस सुट घालून असलेला एखादा माणुस ट्रॉलीवर टु इन वन चा बॉक्स , किंवा टेप वगैरे ठेउन दिसला, हातावर रॅडोचं सोनेरी घड्याळ दिसलं, की समजावं , हा दुबई रिटर्न!! हा दुबईचा पैसा पण फार दिवस टिकला नाही. भारतातलेच बंगाली एच आर चे लोकं घेतले त्यांनी कमी पगारावर लोकं नेमणं सुरु केलं. कुर्हाडीचा दांडा गोतास काळ म्हणतात ते हे असं..

मला वाटतं चंगळवाद सुरु झाला तो प्लास्टीक मनी आल्यापासुन. पैसा लागला की सरळ कार्ड वापरायचं. पुर्वी कर्ज काढण्यासाठी जे काही करावं लागायचं , म्हणजे अर्ज, कारण वगैरे सगळंयातुन सुटका झाली, सरळ कार्ड स्वाइप केलं की झालं! कर्ज काढणं पुर्वी वाईट समजलं जायचं, आजकाल तर जास्तीत जास्त कर्ज काढणं ही एक फॅशन झालेली आहे. दुकानात गेल्यावर बेदकारपणे ( स्टाइलमधे ) गर्वाने कार्ड पुढे करणारे लोकं दिसले की मला तर हसु येतं.. तुम्ही कर्ज घेताय, मग त्यामधे कसला गर्व?( मी अजूनही डेबीट कार्ड वापरतो. )

कपड्यांचे सेल लागतात. ब्रॅंडेड शर्ट दोन ते अडीच हजाराचा अर्ध्या किमतीत विकला जातो ठरावीक काळात . तिथे पण अगदी रांगा लाउन कपडे घेणारे लोकं दिसतात. यामधे कपड्यांची गरज आहे म्हणून घेतोय, असं नाही, तर स्वस्त आहे सेल आहे म्हणून कपडे विकत घ्यायचे असा ट्रेंड वाढला. गरज असेल तर खर्च.. हा कन्सेप्ट संपला!!

कार वगैरे घ्यायची तर नवीनच. जुनी कार घेणं हे डाउन मार्केट समजलं जाउ लागलं. नवीन कार घेण्यासाठी कर्ज द्यायला बॅंका तयार होत्याच. हॉटेल मधे जाणं, एकरकमी हजार दोन हजाराचं हॉटेलचं बिल भरणं, पैसे नसतील तरीही कार्ड असतंच नां… ह्यात काही फार मोठी गोष्ट आहे असं नाही, असंही वाटू लागलं..एकदा कर्ज काढून रहायची सवय लागली कीलोकांना कितीही पैसा मिळाला तरीही कमीच पडतो.

उरली सुरली कसर जी होती ती एकॉनॉमी बुम ने पुर्ण केली. पगार खूप वाढले, नवरा, बायको दोघंही नौकरी करणारे..डबल इनकम, मग खर्च पण तसाच डबल हवा. जुना दोन बिएचके चा फ्लॅट विकून थ्री , फोर बिएचके चे फ्लॅट्स घ्यायचे, आणि त्यासाठी लोन काढुन हप्ता भरायचा.. हा कन्सेप्ट खूप पॉपुलर झाला. म्हणजे काय दोघांनी ही नोकरी करायची पैसे कमवायचे, अन लोनचे हप्ते फेडायचे!!! असा जीवनक्रम सुरु झाला.

कुठल्याच गोष्टी मधे संतुष्ट होणे लोकं विसरले, पैसा वाढला, पण सोबतच मनस्ताप घेउन आला. घरातली शांतता गेली. नवरा बायको दोघंही नोकरी करतात, साधारण सारखंच कमावतात, पण घरी आल्यावर कामं बायकोनेच करायची, नवरा फक्त फार तर जेवणाची ताटं टेबलवर मांडून घेईल, बस , त्यापेक्षा जास्त नाही. आयुष्य हे असं पैशाभोवती फिरणं सुरु झालं..

किती बदल झालाय ना?? हे जे काही आजकाल सगळं पहातोय याचा अर्थ श्रीमंती वाढली असा आहे? की मध्यमवर्गीयांची कर्जबाजारू वृत्ती वाढली? की खर्च करण्याची ऐपत वाढली आहे? या प्रश्नावरच हा लेख संपवतो.